Η μονή του Αγίου Ιωάννη του Κάψα είναι χτισμένυη 9 χλμ ανατολικά του Μακρύ Γιαλού, δυτικά του φαραγγιού των Περιβολακίων. Πρόκειται για ένα δίκλιτο σπηλαιώδη ναό που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και στην Αγία Τριάδα.

Τα κτίσματα της μονής είναι σε τέσσερα επίπεδα και περιλαμβάνουν κελιά, ξενώνα, τράπεζα, μαγειρείο, φούρνο, αποθήκες και μια μεγάλη υδατοδεξαμενή για την συλλογή ομβρίων υδάτων.

Επίσης, εντυπωσιακός είναι ο περιβάλλοντας χώρος της μονής, καθώς περιστοιχίζεται από μεγάλα και μικρά σπήλαια.

Ο Όσιος Ιωσήφ Γεροντογιάννης και η μονή Κάψας

Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή χρόνο ίδρυσης της μονής, ωστόσο, ξέρουμε ότι το μοναστηρί με την σημερινή του μορφή χτίστηκε πάνω σε παλιότερη μονή. Λέγεται μάλιστα ότι την μονή Κάψας την αναδόμησε ο Όσιος Ιωσήφ ο Γεροντογιάννης, ο οποίος συνέδεσε το όνομα του τόσο με το μοναστήρι, όσο και με την ευρύτερη περιοχή.

Ο Όσιος Ιωσήφ Γεροντογιάννης, ή κατά κόσμον Ιωάννης Βιτσέντζος, γεννήθηκε το 1799, σε ένα από τα κελιά της ερειπωμένη μονής, όπου είχαν μεταβεί οι γονείς του Εμμανουήλ και Ζαμπία, για να προστατευτούν από τις τουρκικές επιδρομές. Όταν η κατάσταση ηρέμισε εγκαταστάθηκαν στο χωριό Λιθίνες.

Ο Ιωάννης μεγάλωσε, παντρεύτηκε την Καλλιόπη, από την οικογένεια των Γεροντάκηδων και μαζί απέκτησαν τρία παιδιά. Λόγω του ατίθασου χαρακτήρα του κυνηγήθηκε από τους Τούρκους και κατέληξε να ζει με την οικογένεια του στο φαράγγι των Περβολακίων.

Μια μέρα, άφησαν τα παιδιά τους μόνα και κατέβηκαν στα γύρω χωριά της περιοχής. Όταν γύρισαν είδαν το απαθρακωμένο σώμα της μικρής τους κόρης Ειρήνης. Ο Ιωάννης θεώρησε τον θάνατο της κόρης του θεία τιμωρία και στράφηκε στον δρόμο του Θεού, προς άφεσην αμαρτιών.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, στα 42 του χρόνια έπεσε σε βαθύ ύπνο 43 ωρών κι όταν ξύπνησε χαρούμενος και γαλήνιος, είδε γύρω του πλήθος κόσμου και μία παράλυτη γριά, στην οποία άπλωσε το χέρι του, κάτι της ψιθύρισε στο αυτί κι έπειτα εκείνη θεραπεύτηκε. Το θαύμα του έγινε σύντομα γνωστό κι έτσι πλήθος κόσμου κατεύθανε για να τον δει.

Οι Τούρκοι και πάλι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τον Γεροντογιάννη και για αυτό βρέθηκε στο σπίτι κάποιου Έλληνα στην Σητεία, μέχρι ο Τούρκος διοικητής αποφασίσει για την τύχη του. Όμως το παιδί του διοικητή αρρώστησε βαριά και ο Ιωάννης το θεράπευσε με αποτέλεσμα να τον αφήσει ελεύθερο και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης να του δώσει πολλά δώρα.

Ο Γεροντογιάννης, ακούγοντας την συμβουλή του επίσκοπου Ιεράς και Σητείας Ιλαρίων, για να αποφύγει κάποιο νέο περιστατικό με τους Τούρκους που εξακολουθούσαν να μην τον βλέπουν με καλό μάτι, εγκατέλειψε το χωριό και εγκαταστάθηκε, το 1841, στο ερειπωμένο μοναστήρι Κάψα, όπου ξεκίνησε να το αναστηλώνει.

Στο μοναστήρι βρίσκονται τα λείψανα του Οσίου.