"Μιαν άλλη μέρα πήγαμε οι τρεις φίλοι εκδρομή σ' ένα αρχοντοχώρι, ξακουστό για τ' αμπέλια τον, δυο ώρες μακριά από το Κάστρο. Ήταν απλωμένο στα πόδια του ιερού βουνού, του Γιούχτα, όπου είχε θαφτεί, λεν, ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, ο Δίας..." Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο

Οι αρχοντικές πολυβραβευμένες Επάνω Αρχάνες έχουν χαρακτηριστεί - και όχι άδικα- ως την ομορφότερη κωμόπολη της Κρήτης. Είναι χτισμένες στην αγκαλιά του Δία, στο βορειοανατολικό άκρο της κοιλάδας που σχηματίζεται από το όρος του Γιούχτα, σε υψόμετρο 380 μ και απέχουν περίπου 16 χλμ από το Ηράκλειο.

Ο πρότυπος παραδοσιακός οικισμός των Αρχανών έχει βραβευτεί εις διπλούν, παίρνοντας το πρώτο βραβείο «Ολοκληρωμένης και Αειφόρου Ανάπτυξης Εξαιρετικής Ποιότητας», τον Οκτώβριο του 2000,στο πλαίσιο του διαγωνισμού που διενήργησε η Ε.Ε. και η Διεθνής Ενωση RED (Ruralite Environment Development) για την Αγροτική Ανάπτυξη και την Αναβάθμιση Χωριών, καθώς και το 2001 με το Χρυσό Βραβείο Περιβάλλοντος «Ελευθέριος Πλατάκης» του Πανεπιστημίου Κρήτης, για τις παρεμβάσεις που έχουν γίνει για την προστασία και την ανάδειξη τόσο στο φυσικό όσο και στο δομημένο περιβάλλον.

Οι Αρχάνες καταφέρνουν να ενώσουν με ένα μοναδικό τρόπο την απαράμιλλη αρχιτεκτονική ομορφιά, με τα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, τους μύθους και τους θρύλους της περιοχής και τις πολλές εναλλακτικές δραστηριότητες.

Στην είσοδο της πόλης βρίσκεται ένα επιβλητικό νεοκλασικό, το οποίο στεγάζει το ανοιχτό πανεπιστήμιο. Στον οικισμό δραστηριοποιείται και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

Στις Αρχάνες υπάρχουν αρκετά παραδοσιακά λιοτρίβια και πατητήρια κι έτσι δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη να γνωρίσει τον τρόπο που παρήγαγαν οι κάτοικοι το κρασί και το λάδι τους.

Επίσης, στην πλατεία των Αρχανών υπάρχουν αρκετές ταβέρνες, που μπορεί κανείς να απολαύσει πιάτα από την παραδοσιακή Κρητική κουζίνα.

Ωστόσο, η κωμόπολη ανήκει στο δήμο Αρχανών Αστερουσίων και στο δημοτικό της διαμέρισμα ανήκουν οι οικισμοί του Βαθύπετρου και του Καναρίου. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι επίσης γνωστοί για την καλλιέργεια και παραγωγή των φημισμένων σταφυλιών ραζακί.

Στον οικισμό υπάρχει αρχαιολογικό μουσείο, λαογραφικό μουσείο, εργαστήριο γλυπτικής, μινωικό παλάτι και μονοπάτι Ε4 για τους λάτρεις της πεζοπορίας.

Το ιερό βουνό Γιούχτας

Ο Γιούχτας είναι το βουνό που χαρακτηρίζεται από την ομορφιά του φυσικού του τοπίου και την αρχαιολογική του αξία. Το Ιερό Βουνό δεσπόζει βόρεια των κοιλάδων του κεντρικού νομού Ηρακλείου, δυτικά από το καταπράσινο Συλαμιανό φαράγγι και δυτικά από την κοιλάδα του Γιόφυρου ποταμού, κοντά στις Άνω Αρχάνες. Όλα είναι ορατά όταν βρεθεί κανείς στην κορυφή του, που φτάνει τα 811 μ.

Το ανθρωπόμορφο σχέδιο του βουνού (αν το κοιτάξει κανείς από τη βορειοδυτική του πλευρά) έδωσε τροφή στους θρύλους. Σύμφωνα με τη μυθολογία, στο Γιούχτα βρίσκεται ο τάφος του Δία. Μάλιστα και η ονομασία του επηρεάστηκε από τις μυθολογικές αναφορές, αφού ο Γιούχτας αποτελεί παραφθορά του Λατινικού Jupiter, που σημαίνει Δίας.

Ο Γιούχτας κατείχε ιδιαίτερη θέση στην καρδιά των Μινωιτών, αφού ήταν το πρώτο βουνό που έβλεπαν όταν πλησίαζαν με τα καράβια τους τις ακτές της Κρήτης. Για το λόγο αυτό έχτισαν δύο μινωικά Ιερά, το ένα στο ψηλότερο σημείο του βουνού και το δεύτερο στη θέση Ανεμόσπηλια.

Η Ανεμόσπηλια πιθανολογείται ότι ήταν τόπος διεξαγωγής ανθρωποθυσιών, αφού βρέθηκε ένας ανθρώπινος σκελετός, ξαπλωμένος στον βωμό με ένα μαχαίρι μπηγμένο στο κορμί του, καταπλακωμένος από την οροφή του κτιρίου.

Επίσης, στα σπήλαια Χωστό Νερό και Σπήλιος του Στραβομύτη βρέθηκαν σημαντικά λατρευτικά αντικείμενα.

Ωστόσο, ακόμα και σήμερα το βουνό έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα λατρείας, καθώς σε μία από τις κορυφές του, στο χείλος ενός απότομου και πανύψηλου γκρεμού, βρίσκεται ο τετράκλιτος ναός του Αφέντη Χριστού.

Ο Γιούχτας προστατεύεται ως αρχαιολογικός χώρος ενώ παράλληλα έχει ενταχθεί στο Ευρωπαικό Δίκτυο NATURA 2000,για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Το 61% της ορνιθοπανίδας του όρους προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις και το 8% του συνόλου περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας.

Αναλυτικότερα, έχουν καταγραφεί 360 είδη χλωρίδας, με τις κρητικές ορχιδέες να ξεχωρίζουν την άνοιξη, και 40 είδη πουλιών, μεταξύ των οποίων το απειλούμενο είδος γερακιού Μαυροπετρίτη (Falco Eleonorae) και του μεγαλύτερου πουλιού της Κρήτης γνωστό και ως Κάναβος ή Σκάρα (Gyps Fulvus), ένα είδος γύπα με άνοιγμα φτερών που φτάνει τα 280 εκατοστά.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία των Αρχανών, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, θα πρέπει να ξεκινάει τουλάχιστον 5000 χρόνια πριν. Όπως φαίνεται έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της Μινωικής εποχής αλλά και μεταγενέστερα.

Στα σύγχρονα χρόνια, η πρώτη αναφορά του χωριού γίνεται σε συμβόλαιο του 1271. Μετέπειτα ακολουθούν και άλλες αναφορές.

Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η κωμόπολη των Αρχανών έγινε στόχος των Τούρκων, επειδή ήταν προμαχώνας και στρατόπεδο των Χριστιανών. Οι Αρχάνες έπαιζαν ρόλο συντονιστικό και οργανωτικό, στις Κρητικές επαναστάσεις εξοργίζοντας τους Τούρκους.

Τέλος, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταστάθηκε στις Αρχάνες το Κέντρο Διοικήσεως των Ελληνικών Δυνάμεων, ενώ την ίδια περίοδο οργανώθηκε το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπίας της Κρήτης.

ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ

Τo τοπωνύμιο Αρχάνες φαίνεται ότι είναι νεότερος τύπος της αρχαίας πόλης Αχάρνα, όπου βρισκόταν τέμενος προς τιμήν του θεού Άρχου, τον οποίο τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλίσιοι.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Η κεντρική εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Στο σημείο λέγεται ότι είχε βρεθεί θαμμένη εικόνα της Μεγαλόχαρης.

Στην περιοχή των Αρχανών υπάρχουν παλιοί ναοί, όπως η Αγία Τριάδα, καμαροσκέπαστη των αρχών του 14ου αιώνα με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες της Αναλήψεως, της Γεννήσεως της Θεοτόκου και της επίσης καμαροσκέπαστης Αγίας Παρασκευής της ίδιας περιόδου.

Υπάρχει επίσης η καμαροσκέπαστη εκκλησία του Ασωμάτου με τοιχογραφίες του 1315, μεταξύ των οποίων και η προσωπογραφία του κτήτορα Μιχαήλ Πατσιδιώτη με τη σύζυγό του. Στην περιοχή της εκκλησίας σώζονται τα ερείπια του συνοικισμού, ο οποίος αναφέρεται το 1583 με 26 κατοίκους.

Επίσης, στην δεύτερη ψηλότερη κορυφή του Γιούχτα βρίσκουμε την εκκλησία του Αφέντη Χριστού. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Μεταμόρφωση του Σωτήρα, την Αγία Ζώνη, τους Αγίους Απόστολους και τους Αγίους Αναργύρους.

Η τετράκλιτη εκκλησία βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού προσδίδοντας στον επισκέπτη την δυνατότητα να θαυμάσει την πανοραμική θέα.

Σε κοντινή απόσταση, σε απόκρημνο και μη ορατό σημείο, βρίσκεται και ένα τριώροφο ερειπωμένο κτίριο, όπου σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ήταν τα κελιά που έμεναν καθολικές μοναχές της μονής του Σωτήρους.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ

Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού διοργανώνεται πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Στην κωμόπολη εκτός των άλλων δραστηριοποιούνται ο φυσιολατρικός σύλλογος με το όνομα «Χαραυγή» και Περιηγητική Λέσχη.